LIÊN HỆ GIỮA SỰ PHONG PHÚ CỦA GIÁO DỤC VÀ NGUY CƠ TRUNG HÓA KIẾN THỨC: CÓ NÊN QUAY VỀ MÔ HÌNH MỘT BỘ SÁCH GIÁO KHOA TOÀN QUỐC?

Nay có đề xuất nghiên cứu theo hướng sử dụng một bộ sách giáo khoa (SGK) dùng chung cho toàn quốc, trong khi các SGK khác chỉ là tài liệu tham khảo. Người ủng hộ lý giải rằng mô hình này giúp thống nhất nội dung, tiết kiệm chi phí và công bằng. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cảnh báo rằng điều này có thể làm giảm tính đa dạng, hạn chế sáng tạo của giáo viên và cắt ngọn cơ hội tiếp cận tri thức của học sinh. Đây là bước lùi so với tư duy giáo dục hiện đại cũng như xu thế hội nhập toàn cầu.

NHỮNG LỢI THẾ CỦA MỘT BỘ SÁCH

Trước năm 2020, Việt Nam chủ yếu sử dụng một bộ SGK thống nhất cho toàn quốc, mang lại những lợi thế rõ rệt. Đầu tiên là sự đồng nhất trong kiến thức, giúp giảm thiểu chênh lệch giữa các vùng miền, tạo điều kiện thuận lợi cho việc kiểm tra, thi cử cũng như giảng dạy. Giáo viên, học sinh dễ dàng chuẩn bị và thích nghi hơn, đồng thời giảm bớt những tiêu cực do “chạy sách” hay những nghi ngại về tiêu chuẩn giáo dục.

Từ năm học 2020-2021, Chương trình giáo dục phổ thông 2018 chính thức triển khai mô hình “một chương trình – nhiều SGK”. Đến năm 2025, mô hình này đã đi qua một vòng đổi mới, mang lại những chuyển biến tích cực. Lần đầu tiên, bộ GD-ĐT ban hành chương trình rõ ràng trước khi biên soạn sách, giúp giáo viên tiếp cận nội dung mới trước cả sách giáo khoa. Qua đó, nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên, thúc đẩy các phương pháp dạy học tích cực và phát triển năng lực của học sinh, đồng thời thúc đẩy thi cử dựa trên đánh giá năng lực.

Chương trình mới đã giúp các thầy cô, học sinh và phụ huynh thay đổi nhận thức về vai trò của giáo dục: từ lo lắng về quá nhiều bộ sách, nay hướng tới sự linh hoạt, sáng tạo và chú trọng năng lực thực tiễn của học sinh. Nhiều môn học chuyển đổi từ kiểm tra ghi nhớ sang đánh giá tư duy, năng lực, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục.

HẬU QUẢ của việc chỉ có một bộ sách toàn quốc

Tuy nhiên, việc xây dựng một mô hình duy nhất cho toàn bộ đất nước cũng kéo theo nhiều hệ lụy. Thứ nhất, nó có thể gây ra sự trì trệ trong đổi mới nội dung, dẫn đến “độc quyền kiến thức”. Khi toàn hệ thống phụ thuộc vào một nhóm tác giả duy nhất, chất lượng sách có thể bị hạn chế và dễ bị ảnh hưởng tiêu cực nếu có sai sót.

Thứ hai, mô hình này khó thích ứng với sự đa dạng về văn hóa, điều kiện sống và đặc thù vùng miền. Nội dung sách chung có thể xa rời thực tế cuộc sống và nhu cầu học tập của các địa phương, gây ra tình trạng học vẹt, học lệch.

Thứ ba, sáng tạo của giáo viên bị bóp nghẹt do phải dạy theo đúng nội dung in trong sách, làm mất tính linh hoạt. Các thầy cô trở thành những người “đọc – chép”, học sinh không còn khả năng chủ động sáng tạo hay phản biện.

Thứ tư, có nguy cơ hình thành sự độc quyền về quan điểm, khi sách giáo khoa trở thành chuẩn mực bắt buộc và các sai sót, thiếu sót sẽ không dễ dàng được chỉnh sửa. Điều này làm hạn chế khả năng phản biện và sáng tạo của thế hệ trẻ.

Thứ năm, thực tế quốc tế đã chứng minh rằng các quốc gia phát triển đều áp dụng mô hình chương trình mở, có nhiều bộ sách đa dạng của các nhà xuất bản khác nhau, nhằm thúc đẩy sự đổi mới, sáng tạo và tự học của học sinh.

Chuyển biến từ “một chương trình – nhiều SGK”

Từ năm 2020, mô hình “một chương trình – nhiều SGK” xuất hiện bước đầu đã mang lại những chuyển biến tích cực. Lần đầu tiên, chương trình học được công bố trước khi biên soạn sách, giúp giáo viên, học sinh có thời gian thích nghi và chuẩn bị. Cơ sở vật chất, thiết bị dạy học cũng được tập huấn, nâng cấp phù hợp.

Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm, dự án, thảo luận giúp các học sinh tự tin hơn, năng động hơn trong học tập. Đặc biệt, đội ngũ giáo viên, cán bộ giảng dạy cũng tích cực nâng cao kiến thức chuyên môn, phương pháp dạy học dựa trên năng lực. Các kỳ thi đã chuyển sang kiểm tra đánh giá thực chất hơn, nhằm đo lường khả năng thực tiễn của học sinh, thay vì chỉ dựa vào kiến thức ghi nhớ.

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 – thử nghiệm lớn về chủ trương

Kỳ thi THPT 2025 là một phép thử quan trọng cho mô hình này. Đề thi đã bỏ hoàn toàn sách giáo khoa, bám sát chương trình và yêu cầu tư duy, phân tích, vận dụng kiến thức dựa trên thực tiễn nhằm đánh giá đúng năng lực của học sinh. Các câu hỏi phân tầng, hạn chế học tủ, đánh giá đúng khả năng thực sự.

Kết quả cho thấy, các thí sinh đã phản ánh rõ khả năng thích ứng của mình qua đề thi mới. Mức trung bình toàn quốc tăng nhẹ, xuất hiện nhiều điểm 10 hơn so với các năm trước, chứng tỏ mô hình đánh giá dựa trên năng lực phát huy hiệu quả. Các tỉnh miền núi như Nghệ An dẫn đầu, trong khi nhiều đô thị lớn gặp khó hơn, phản ánh rõ ràng sự đa dạng về thực trạng dạy học.

Việc các em đạt điểm cao và sự phân hóa rõ rệt trong đề thi cho thấy rằng chỉ cần chuẩn bị đúng hướng, học sinh hoàn toàn có thể thích nghi và thể hiện được năng lực tư duy, sáng tạo – điều không thể đo lường qua điểm số đơn thuần hay sách giáo khoa.

KẾT LUẬN

Mô hình một bộ sách giáo khoa toàn quốc có thể mang lại sự thuận tiện về chỉ đạo và quản lý, nhưng lại làm giảm đi tính phong phú, đa dạng và khả năng thích ứng của giáo dục Việt Nam trong bối cảnh hội nhập toàn cầu. Nên duy trì một chương trình chung thống nhất, đồng thời khuyến khích phát triển nhiều bộ sách có chất lượng, thẩm định nghiêm ngặt, phù hợp với xu thế quốc tế và đặc thù địa phương.

Thực tế kỳ thi năm 2025 đã phần nào chứng minh rằng, với phương pháp giáo dục phù hợp, học sinh hoàn toàn có thể thích nghi và thể hiện năng lực vượt trội, không lệ thuộc vào một bộ sách duy nhất. Việc cung cấp đa dạng tài nguyên, kết hợp tài liệu mở và khai thác hiệu quả các nguồn lực khác mới là con đường phù hợp để nâng cao chất lượng giáo dục và phát huy tối đa tiềm năng của thế hệ trẻ.