NHỮNG PHỤ NỮ TỰ GẢ CHO CHÍNH MÌNH: HỒI SINH CÂU CHUYỆN CỦA TỰ SƠ NỮ Ở SÀI GÒN
Trong căn nhà cổ mang phong cách pha trộn giữa Pháp và Trung Hoa, những bức tường thạch cao đã ngả màu vàng ố, lớp vôi bong tróc, nham nhở tróc loang lổ như phản chiếu quá khứ đã dần mai một của Thành phố Hồ Chí Minh. Bước vào bên trong, không gian chật hẹp, tối tăm ẩm thấp với trần gỗ đen kịt, gợi lên hình ảnh của những phần ký ức xưa cũ, như bị chôn vùi sau lớp bảng lảng của thời gian. Đó là nơi lưu giữ ký ức của một cộng đồng đặc biệt, những người phụ nữ đã thề thiêng không lấy chồng, gọi là Tự Sơ Nữ, những người đã sống và gắn bó với đất Sài Gòn – Chợ Lớn qua những vòng đời đầy thử thách và kiên cường.
Ngôi nhà hơn nửa thế kỷ tên Tụ Quần Cư nằm lọt thỏm trên con đường Trần Quý, giờ đây đã trở thành dấu tích cuối cùng của cộng đồng này. Sau những lần giải tỏa, nhiều vật dụng đã bị thất lạc, chỉ còn lại chiếc bàn gỗ dùng để bày biện hương án và chiếc phản cũ kỹ – những di vật nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa, góp phần lưu giữ câu chuyện của nhóm Tự Sơ Nữ. Giờ đây, nơi đây chỉ còn là chốn trú ngụ của những người già neo đơn, nhưng những ký ức về họ vẫn còn nguyên vẹn qua những bức ảnh, những vật dụng và câu chuyện truyền lại.
Nguồn gốc của danh xưng Tự Sơ Nữ bắt nguồn từ một nghi thức thiêng liêng trước bàn thờ Phật Bà Quan Âm, trong đó người phụ nữ thề sẽ không bao giờ lấy chồng suốt đời. Đặc biệt, họ phải có người phụ nữ lớn tuổi, thân cận, đứng ra búi tóc, chải tóc như những người đã có chồng để chứng nhận lời thề. Anh Dương Rạch Sanh, người sưu tầm ký vật người Hoa tại Việt Nam, giải thích: “Họ tự búi tóc, nghĩa là họ tự gả cho chính mình. Tự Sơ Nữ là biểu tượng của sự tự quyết và phản kháng trước một xã hội phong kiến, nơi người phụ nữ thường bị xem là vật trao đổi trong hôn nhân.” Ông còn nhận định rằng, những người này chính là những người giành lấy nữ quyền, thể hiện ý chí mạnh mẽ nhất thời đó.
Trong cộng đồng Tự Sơ Nữ, phụ nữ thường đi làm công cho các gia đình giàu có, làm nghề thủ công, tiết kiệm tiền để mua đất dựng nhà, dự phòng khi về già. Người cuối cùng của nhóm này, cô Văn Ngọc Mai, còn gọi thân mật là “bà Hoa Kim Chỉ”, đã mất vào năm 2002, thọ 90 tuổi. Các kỷ vật như bộ đồ dùng sinh hoạt, đồ cổ, chiếc giường, chén bát qua các thời kỳ vẫn còn được giữ lại, như một chứng tích sống động về cuộc đời và tinh thần của những người phụ nữ này.
Ngày nay, nhóm Tự Sơ Nữ đã hoàn toàn biến mất, chỉ còn lại những tấm ảnh, những ký ức còn sót lại trong các bộ sưu tập và các câu chuyện truyền miệng. Anh Dương Rạch Sanh – người gia đình đã sinh sống đến năm đời trên đất này, và hiện là người gìn giữ những ký vật của cộng đồng – đã dựng lại không gian sinh hoạt của họ tại Phòng trưng bày văn hóa người Hoa Sài Gòn – Chợ Lớn. Những hình ảnh cũ, các đồ dùng gia truyền từ 70-80 năm trước hiện lên sống động, như cố gắng giữ lại một phần ký ức đang dần phai nhạt trong dòng chảy của thời gian và nhịp sống vội vã của thành phố.
Những di vật còn lại, như chén sứ, guốc mộc, thùng cơm, chiếc giường cũ kỹ, đều là chứng nhân cho đời sống của những phụ nữ tự gả cho chính mình – biểu tượng của sự tự quyết và khát vọng vượt qua ràng buộc xã hội. Dù ký ức ấy có thể sắp mai một theo thời gian, nhưng tinh thần kiên cường và niềm tự hào của họ vẫn còn sống mãi qua những câu chuyện, những hiện vật trao truyền.
Câu chuyện của Tự Sơ Nữ, dù đã trở thành quá khứ xa xăm, vẫn là một phần quan trọng trong hành trình lịch sử quyền riêng tư, tự quyết của người phụ nữ Việt Nam và người Hoa trên mảnh đất này. Những người như anh Dương Rạch Sanh xem việc giữ gìn ký ức này là niềm tự hào lớn, là cách để thành phố không quên đi những giá trị cũ, những câu chuyện đầy cảm hứng về ý chí và sự tự do của những người phụ nữ đã dũng cảm tự gả cho chính mình, chống lại mọi định kiến và ràng buộc của xã hội. Trong từng nét mực mài mòn của ký ức, những giá trị ấy vẫn luôn còn đó, như một lời nhắc nhở về sức mạnh của tự quyết và bình đẳng trong bức tranh lịch sử của Sài Gòn – Chợ Lớn.