LIỆU CHÚNG TA ĐÃ SẴN SÀNG CHO MỘT XU HƯỚNG GIÁO DỤC MỚI?

NAY CÓ ĐỀ XUẤT Nghiên cứu theo hướng sử dụng duy nhất một bộ sách giáo khoa (SGK) chung cho toàn quốc, các SGK khác chỉ là tài liệu tham khảo. Người đề xuất cho rằng mô hình này sẽ giúp thống nhất kiến thức, tiết kiệm chi phí và công bằng hơn. Tuy nhiên, bên cạnh đó, nhiều ý kiến lo ngại rằng điều này có thể làm giảm tính đa dạng, hạn chế sáng tạo và cơ hội tiếp cận tri thức, xem như một bước lùi so với tư duy giáo dục hiện đại và xu hướng hội nhập toàn cầu.

NHỮNG LỢI THẾ CỦA MỘT BỘ SÁCH

Trước năm 2020, Việt Nam sử dụng duy nhất một bộ SGK trên toàn quốc. Đây là mô hình mang lại một số lợi ích rõ rệt. Thứ nhất, giúp chuẩn hóa kiến thức, đồng bộ nội dung giữa các địa phương, giảm sự chênh lệch về chất lượng đào tạo. Thứ hai, kiểm tra, thi cử thuận lợi hơn vì đề thi dễ xây dựng, giáo viên có hướng dẫn giảng dạy thống nhất, tạo điều kiện thuận lợi cho dự giờ, kiểm tra và đánh giá.

Từ năm học 2020 – 2021, Chương trình giáo dục phổ thông mới theo hướng “một chương trình – nhiều SGK” đã chính thức được triển khai, với mục tiêu tạo ra sự linh hoạt trong giảng dạy và học tập. Đến năm 2025, quá trình đổi mới này sẽ hoàn tất, mang đến những chuyển biến tích cực rõ rệt. Yếu tố tiết kiệm chi phí xã hội, giảm giá sách, dễ tái sử dụng giữa các thế hệ, cũng là một lợi thế lớn. Thêm vào đó, trường học và giáo viên không phải đau đầu trong việc chọn sách, tránh tình trạng “chạy sách” hay tiêu cực trong hoạt động biên soạn và phân phối.

Tuy nhiên, do tâm lý đã quen với mô hình một bộ sách, cộng thêm khó khăn khi chuyển trường, giá thành sách tăng cao, nhiều người vẫn mong muốn quay trở lại mô hình cũ. Phần lớn truyền thông chưa truyền đạt rõ ràng về chủ trương mới, thiếu giải thích thấu đáo, chủ yếu chỉ nhấn mạnh vào lợi ích ngắn hạn.

HỆ LỤY KHI CẢ NƯỚC CHỈ CÓ MỘT BỘ SÁCH

Khi chỉ có một bộ SGK dùng chung toàn quốc, sẽ kéo theo hàng loạt hệ quả tiêu cực. Thứ nhất, làm triệt tiêu cạnh tranh trong đổi mới giáo dục, dễ dẫn đến chất lượng trì trệ. Khi toàn bộ nền giáo dục phụ thuộc vào một nhóm tác giả duy nhất, dễ dẫn đến “độc quyền kiến thức”, gây nguy cơ sai sót hoặc lạc hậu nếu nội dung không được cập nhật kịp thời.

Thứ hai, mô hình này không khả thi trong việc phản ánh đa dạng vùng miền của Việt Nam. Các đặc thù văn hóa, điều kiện sống của các địa phương dễ bị bỏ quên, dẫn đến nội dung xa rời thực tế và làm học sinh học vẹt.

Thứ ba, sáng tạo của giáo viên sẽ bị bóp nghẹt. Việc bắt buộc dạy theo sách, không có khả năng tùy chỉnh phù hợp với từng đối tượng sẽ làm giảm tính linh hoạt, biến giáo viên thành người “đọc – chép”, học sinh trở thành “người chép – đọc”.

Thứ tư, nguy cơ lệ thuộc ý kiến một chiều nổi lên rõ nét. Một bộ sách chung dễ dẫn đến độc quyền, bị điều phối bởi ý chí hành chính, khó lòng phản biện hoặc điều chỉnh khi có sai sót, từ đó làm giảm khả năng sáng tạo của lớp trẻ – những người chủ tương lai của đất nước.

Thứ năm, các nền giáo dục tiên tiến trên thế giới đa số đều áp dụng mô hình nhiều bộ SGK kết hợp chương trình học thống nhất. Từ Mỹ, Nhật, Hàn Quốc đến các nước ASEAN đều khuyến khích sự đa dạng trong tài liệu giảng dạy, nhằm thúc đẩy sáng tạo, năng động và tự học.

CHUYỂN ĐỔI TỪ “MỘT CHƯƠNG TRÌNH – NHIỀU SGK”

Kể từ năm học 2020 – 2021, mô hình “một chương trình – nhiều SGK” đã dần đem lại những thay đổi tích cực rõ rệt. Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD-ĐT) đã lần đầu tiên ban hành chương trình trước khi biên soạn sách, giúp giáo viên tiếp cận nội dung mới từ sớm, thay vì bị động chờ đợi sách in. Qua đó, phương pháp dạy học tích cực, phát triển năng lực của học sinh được đẩy mạnh hơn.

Tỷ lệ học sinh học hai buổi/ngày tăng, các giáo viên được bồi dưỡng theo hướng đổi mới phương pháp giảng dạy, qua đó tạo ra môi trường học tập năng động, thực hành trải nghiệm, dự án, thảo luận – giúp học sinh tự tin và chủ động hơn trong việc tiếp nhận kiến thức.

Chế độ đánh giá cũng có bước chuyển đổi rõ rệt, từ kiểm tra kiến thức sang đánh giá năng lực toàn diện. Chất lượng giảng dạy tại các trường sư phạm cũng được nâng cao, phù hợp với yêu cầu của chương trình mới. Phụ huynh và học sinh bắt đầu nhận thức rõ hơn về lợi ích của sự đa dạng trong tài liệu học tập, thay vì bị giới hạn bởi một bộ sách duy nhất.

PHÁP THỬ TỪ KỲ THI TỐT NGHIỆP THPT 2025

Kỳ thi tốt nghiệp THPT 2025 được xem như là “bài kiểm tra” quan trọng cho chủ trương đa dạng sách giáo khoa. Đề thi năm nay tuyệt đối không dựa vào sách, mà bám sát chương trình, lấy dữ liệu, tình huống, số liệu từ thực tiễn. Hình thức đề thi phân tầng, vừa phân hóa năng lực, vừa hạn chế học vẹt, học tủ.

Việc kỳ thi không lệ thuộc vào SGK, cùng với mô hình một chương trình – nhiều SGK, thể hiện rõ phương châm “học để hiểu và làm chứ không chỉ thi”. Kết quả cho thấy, nhiều môn thi đã chuyển sang đánh giá năng lực, theo hướng hiện đại, phù hợp với yêu cầu của thời đại. Điểm trung bình toàn quốc có xu hướng khả quan, các thủ khoa đạt điểm tuyệt đối tăng rõ rệt, chứng tỏ các phương pháp mới đã đáp ứng tốt yêu cầu đổi mới.

Trong đó, môn ngữ văn đã không còn yêu cầu học thuộc lòng đơn thuần mà tập trung phân tích, đọc hiểu, lập luận, phản ánh sự thích ứng tốt của học sinh với nội dung đa dạng từ các bộ SGK khác nhau. Cuộc thi đã phản ánh rõ ràng tính công bằng vùng miền, khi các địa phương miền núi như Nghệ An dẫn đầu, còn các thành phố lớn như Đà Nẵng lại xếp cuối, cho thấy trình độ và phương pháp giảng dạy mới quyết định chất lượng đầu ra.

MỘT CHIẾN LƯỢC ĐA DẠNG VÀ CÔNG BẰNG

Mặc dù mô hình một bộ SGK chung mang lại sự chỉ đạo đồng bộ và tiết kiệm chi phí, nhưng về lâu dài, nó có thể làm nghèo đi sự phong phú, đa dạng của tri thức và khả năng thích nghi của nền giáo dục. Việt Nam cần duy trì một chương trình thống nhất nhưng đa dạng về tài liệu, biên soạn kỹ lưỡng, cân nhắc phù hợp với hội nhập quốc tế.

Thực tiễn kỳ thi tốt nghiệp năm nay chính là minh chứng rõ ràng: nếu chuẩn bị đúng hướng, học sinh hoàn toàn có thể thích ứng tốt với đề thi không dựa vào SGK, thể hiện tư duy sáng tạo, phát huy tối đa năng lực cá nhân. Nhiều bộ SGK giúp mở rộng góc nhìn, phản ánh đặc thù vùng miền và khuyến khích các hoạt động như giáo dục STEM, nghiên cứu khoa học hiệu quả hơn.

Chìa khóa thành công là nâng cao chất lượng biên soạn, tăng cường tập huấn cho giáo viên, hướng dẫn khai thác tài liệu ngoài SGK, đảm bảo mọi học sinh, từ thành phố đến vùng sâu vùng xa, đều tiếp cận tri thức một cách công bằng, phát triển năng lực phản biện, sáng tạo, giải quyết vấn đề và chuẩn bị tốt cho công dân toàn cầu. Quay trở lại mô hình một bộ SGK duy nhất rõ ràng là bước lùi trong bối cảnh hội nhập và đổi mới nền giáo dục hiện đại.