GIAN LẬN KHOA HỌC ĐÁNH ĐỔI TƯƠNG LAI CỦA CHIẾC GÕ VIẾT CỦA NGHIÊN CỨU

Trong hơn mười năm qua, các chuyên gia về liêm chính khoa học không ngừng cảnh báo về sự tràn lan của các nghiên cứu giả mạo hoặc kém chất lượng, trôi nổi khắp các tạp chí học thuật. Tuy nhiên, phần lớn cộng đồng nghiên cứu, các cơ quan quản lý và xã hội vẫn coi gian lận khoa học là những hiện tượng nhỏ lẻ, xuất phát từ hành vi bất chính của một số ít cá nhân. Thực tế này đã khiến cuộc khủng hoảng niềm tin ngày càng trở nên nghiêm trọng hơn.

NHIỀU NGHIÊN CỨU CHO THẤY SỰ PHỔ BIẾN CỦA GIAN LẬN

Nghiên cứu mới công bố trên Kỷ yếu của Viện Hàn lâm khoa học quốc gia Mỹ (PNAS) đã mở ra một góc nhìn hoàn toàn mới về quy mô và mức độ nghiêm trọng của vấn đề gian lận học thuật. Đây là lần đầu tiên có một bức tranh tổng thể về cuộc khủng hoảng đang đe dọa trực tiếp đến sự tồn tại của khoa học hiện đại.

Biểu đồ tăng trưởng cho thấy số lượng bài báo khoa học tăng gấp đôi cứ 15 năm, nhưng số bài bị gỡ bỏ, bị đặt nghi vấn hay từ các công xưởng bán bài giả lại tăng nhanh hơn nhiều. Cụ thể, số bài bị gỡ bỏ đã nhân đôi mỗi 3,3 năm, còn các bài bị nghi vấn trên các nền tảng như PubPeer tăng gấp đôi sau mỗi 3,6 năm. Không dừng lại ở đó, số bài báo được bán sẵn từ các công xưởng, những nhà máy sản xuất bài báo rởm, cứ mỗi 1,5 năm lại tăng gấp đôi. Tốc độ này nhanh hơn gấp hơn 2 lần so với tốc độ loại bỏ các bài giả mạo khỏi hệ thống.

NGHỆ THUẬT BÁN BÀI GIẢ LẬN TRÀN LÂN

Các nhà nghiên cứu tại Đại học Northwestern và Đại học Sydney đã truy vết hơn một triệu bài báo, vạch trần hệ thống gian lận quy mô khổng lồ dựa trên liên kết giữa các công xưởng bán bài, dịch vụ môi giới, tác giả, biên tập viên và các tạp chí. Những công xưởng này hoạt động như những nhà máy sản xuất bài báo giả, dựa vào các kết quả ngụy tạo hoặc đạo văn, rồi rao bán công khai cho các nhà nghiên cứu có nhu cầu có tên trong danh mục quốc tế.

Giá cả của các bài bán dao động từ vài trăm đến vài nghìn USD, tùy theo vị trí của tác giả và độ uy tín của tạp chí. Để bài giả được xuất hiện trên các tạp chí danh tiếng như ISI hay Scopus, các công xưởng còn bố trí người trong ban biên tập hoặc hối lộ biên tập viên. Họ thậm chí mua hoặc mạo danh các tạp chí để dễ dàng qua mặt các quy trình kiểm duyệt.

Danh sách các bài báo bị gỡ bỏ hoặc nghi ngờ do các tạp chí đã xác định lên đến hàng chục nghìn, trong đó phần lớn liên quan đến các nhóm tác giả quen biết, thường xuyên cộng tác, duyệt bài cho nhau một cách khuất tất.

SAO CHÉP, LIÊN KẾT VÀ MẤT KIỂM SOÁT

Một ví dụ điển hình là tạp chí PLOS ONE khi phát hiện ra rằng, chỉ trong giai đoạn từ 2006 đến 2023, 45 biên tập viên duyệt hơn 30% các bài bị xóa khỏi hệ thống do có liên quan đến các hành vi thao túng. Thậm chí nhiều người trong số này còn là tác giả của các bài báo bị gỡ bỏ.

Tương tự, các tạp chí của Hindawi, IEEE, Frontiers đều rơi vào tình trạng mất kiểm soát do bị các công xưởng lấy quyền kiểm soát quy trình bình duyệt hoặc thông đồng giữa các biên tập viên, tác giả. Gần đây nhất, Frontiers đã gỡ bỏ 122 bài trong một đợt truy quét quy mô lớn sau khi phát hiện nhiều nhóm biên tập viên và tác giả thao túng bình duyệt để đăng tải hàng nghìn bài giả mạo.

Các công xưởng còn gửi hình ảnh giả mạo theo các đợt sản xuất, dẫn đến hơn 34% bài đăng trên các tạp chí bị gỡ bỏ. Đặc biệt, một công ty môi giới tại Ấn Độ quảng cáo dịch vụ viết luận văn, bài báo đảm bảo đăng thành công trên các tạp chí danh tiếng, trong đó có nhiều bài của tác giả Việt Nam.

CUỘC ĐUA KHÔNG CÂN SỨC VỚI RÁC KHOA HỌC

Nhóm nghiên cứu tại PNAS khẳng định, những con số kể trên mới chỉ là phần nổi của tảng băng chìm, với ước tính số bài báo giả có thể nhiều gấp 100 lần. Thống kê cho thấy, tốc độ gia tăng của các bài do các công xưởng sản xuất còn nhanh hơn gấp 10 lần so với tốc độ xử lý, gỡ bỏ các bài giả mạo.

Chính điều này làm dấy lên lo ngại rằng, các lĩnh vực nhạy cảm như y học, chăm sóc sức khỏe sẽ bị ô nhiễm bởi các nghiên cứu giả mạo, dẫn đến những hướng dẫn điều trị sai lệch, đe dọa trực tiếp tính mạng của người bệnh.

Hơn nữa, khi trí tuệ nhân tạo ngày càng thâm nhập vào lĩnh vực này, các công xưởng bán bài giả có thể dùng AI để tạo ra các hình ảnh giả, kết quả giả mạo tinh vi hơn, khiến việc phát hiện gian lận ngày càng khó khăn. AI cũng tiếp thu từ những nguồn dữ liệu hỗn tạp, dễ dẫn đến tình trạng “ợ” rác trong hệ thống nghiên cứu toàn cầu ngày càng trầm trọng.

Điều đáng lo ngại nhất nằm ở hệ thống đánh giá khoa học hiện nay vẫn dựa vào số lượng bài báo, thành tích chứ không chú trọng chất lượng, khiến các kẻ gian lận dễ dàng thăng tiến và hưởng lợi từ những thành tích giả này. Điều này làm suy yếu uy tín của nền khoa học và đẩy nó đến bờ vực của sự sụp đổ.

Chính sách tuyển dụng, xét duyệt chức danh suốt nhiều năm qua, dựa trên số bài báo, điểm số quy đổi đã góp phần thúc đẩy các hành vi gian lận. Trong đó, hệ thống “đếm bài” và cơ chế thưởng mang tính “thủ phạm” tạo ra các áp lực thúc đẩy các nhà nghiên cứu chọn con đường làm việc bất chính để dễ dàng đạt tiêu chí.

Tương lai của khoa học đang đứng trước ngưỡng cửa nguy hiểm, khi mà sự liêm chính và chân thực của nghiên cứu ngày càng bị đe dọa, đòi hỏi phải có các giải pháp căn cơ để đổi mới và làm rõ ràng các tiêu chuẩn trong đánh giá.