HIPHOP VIỆT NAM – Đang chuyển mình hay sắp biến mất?
Ngày 14 tháng 8 năm 2013, Kendrick Lamar xuất hiện trong single Control của Big Sean và Jay Electronica. Bài rap bình thường ban đầu, nhưng chính phần verse của Kendrick đã tạo ra một cú sốc lớn trong giới hiphop thời điểm đó và vẫn còn được nhắc đến như một khoảnh khắc mở ra một bước ngoặt trong đương đại.
Trong phần thể hiện của mình, Kendrick Lamar khi đó còn là một rapper mới toanh đã thể hiện sự sung sức và hiếu chiến qua những lời lẽ gay gắt. Anh tự xưng là King of New York (dù quê hương của anh là Compton, California), và đồng thời đặt mình ngang hàng với các huyền thoại như Eminem hay André 3000. Đặc biệt, đoạn gọi tên các rapper hàng đầu thế hệ của Kendrick đã trở thành một phần gây tranh cãi và gây sốc nhất: “Drake, J. Cole, Wale, Pusha T, A$AP Rocky, Meek Mill, Tyler the Creator, Mac Miller… Tôi yêu tất cả các anh, nhưng tôi cũng cố ‘hạ’ tất cả các anh.”
Chỉ với vài câu ngắn gọn, verse của Kendrick đã làm chao đảo cộng đồng rap toàn cầu. Trong một thể loại vốn dĩ đề cao tính nổi loạn và bất quy tắc, việc xưng bá và khiêu chiến các đồng nghiệp – nhất là khi Kendrick đã bước chân vào ngành công nghiệp giải trí – là điều không dễ làm. Điều đặc biệt, verse này không chỉ để gây sốc hay dễ nổi tiếng mà còn là sự gửi gắm thông điệp về ý chí cạnh tranh trong giới rap. Kendrick muốn khơi lại khí thế ganh đua, thúc đẩy các rapper cùng thế hệ tạo ra những tác phẩm có giá trị và trung thành với tinh thần của hiphop.
Khi chứng kiến cuộc nội chiến của rap Việt những ngày gần đây, tôi không khỏi nhớ đến phần verse đột phá của Kendrick Lamar. Giới hiphop trong nước lại tiếp tục chia rẽ, tranh luận giữa underground và mainstream. Hàng loạt rapper, từ kỳ cựu đến tân binh, xuất hiện trong các cuộc thi âm nhạc mang màu sắc thần tượng, rồi hàng loạt diss track được tung ra để phản đối sự kiện này. Dế Choắt, trong vai trò người chống đối, tung ra nhiều bản rap diss châm chọc các tên tuổi như Đen Vâu, Rhymastic, Obito hay Double2T. Rhymastic cũng lặng lẽ gia nhập cuộc chơi, dù các sản phẩm diss gần đây của các nghệ sĩ này có vẻ giảm đi sự sắc nét và thâm độc so với trước. Một mặt trận khác, ICD và Phúc Du liên tục đấu đá qua những bản diss đầy căm phẫn, trong đó, Phúc Du bị hạn chế bởi lịch trình truyền hình thần tượng, không thể thể hiện hết cá tính của mình khi đối mặt với đối thủ “không gì để mất” như ICD. Trong khi đó, bản rap N0L4b3l của MCK/Orijin cùng Thành Draw mang những tâm sự u ám về sự thoái trào của rap Việt trong bối cảnh hiện tại.
Liệu rap Việt có thực sự đang chết?
Câu hỏi đặt ra là: Liệu rap Việt có thật sự đang chết không, khi chính các rapper lại quay lưng với những giá trị nền tảng của nó?
Để trả lời, cần hiểu rap là gì và vì sao tính nguyên bản vẫn là cốt lõi của thể loại này. Rap và hiphop sinh ra từ cảm giác bị loại ra ngoài xã hội của cộng đồng người Mỹ da đen cuối thế kỷ 20, trong bối cảnh phân biệt chủng tộc còn tràn lan. Những lời rap chân thật là vũ khí để họ thể hiện sự phản kháng, tự hào, giận dữ, hy vọng và cả tuyệt vọng. Các rapper đích thực thường sinh ra từ các khu ổ chuột, nơi cuộc sống gian khổ, bạo lực, đói nghèo là chuyện thường nhật, khiến âm nhạc của họ trở thành những góc nhìn dân gian, chân thực nhất về cuộc đời. Họ không sáng tác để chạy theo thị trường, mà để tự tin thể hiện chính mình.
Khi rap du nhập vào Việt Nam, nó không mang theo lịch sử nô lệ hay phong trào phản kháng của các cộng đồng thiểu số, nhưng tinh thần tự do, cá tính và gai góc của nó đã hấp dẫn lớp trẻ. Ban đầu, rap Việt chủ yếu là phương tiện để các bạn trẻ biểu đạt cảm xúc cá nhân, về cuộc sống, tình yêu, những xung đột xã hội nhỏ bé. Những ca khúc đầu tiên phần lớn mang tính chân thật, phản ánh cuộc sống đời thường của giới trẻ Việt Nam.
Tuy nhiên, sự chưa chính thức công nhận của rap tại Việt Nam đã khiến thể loại này không thể phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn đầu. Các rapper chủ yếu hoạt động trong nhóm nhỏ, qua các diễn đàn, ít có cơ hội biểu diễn chuyên nghiệp và khó xây dựng sự nghiệp ổn định. Chỉ đến năm 2020, khi hai chương trình truyền hình về rap ra đời, rap mới thực sự trở thành xu hướng phổ biến, với các nghệ sĩ nổi tiếng từ các cuộc thi như Rap Việt và King of Rap. Những tên tuổi như MCK, Tlinh, HIEUTHUHAI, Obito… vụt sáng, trở thành những biểu tượng của thế hệ trẻ, góp phần định hình vị thế của rap trong nền âm nhạc Việt.
Tuy nhiên, đa số các rapper từ các cuộc thi này vẫn gặp khó khăn trong duy trì sự nghiệp. Trong lòng khán giả đại chúng, rap vẫn còn khá xa lạ, lộn xộn và thiếu cảm xúc văn hóa rõ ràng. Các giá trị về chân thực, thô ráp, gai góc thường dễ bị ‘làm sạch’ hay biến hóa để phù hợp với thị hiếu đại chúng. Các rapper cần kiếm tiền để sinh sống, dẫn đến sự phân hóa rõ rệt giữa underground và mainstream.
Thông qua đó, có thể thấy underground và mainstream đều tồn tại song song như hai thái cực của lẽ sống trong làng rap Việt. Underground là nơi giữ gìn tính nguyên bản, tự do sáng tạo, phản ánh chân thực tâm tư cá nhân, còn mainstream tập trung vào việc làm hài lòng số đông, theo các tiêu chuẩn giải trí thương mại.
Hiện tại, rap Việt đang đối mặt với quá trình phân tầng rõ rệt. Một số nghệ sĩ như MCK, Low G, Wxrdie, Obito vẫn trung thành giữ lại chất riêng, sống theo cách của mình dù ít có cơ hội xuất hiện trên truyền hình hoặc làm béo bọn nhãn hàng. Ngược lại, phần lớn các rapper buộc phải thích nghi, chuyển hướng sang pop, R&B hoặc tham gia các chương trình giải trí để tồn tại. Họ sẵn sàng từ bỏ một phần của cái tôi nghệ thuật để phù hợp với thị trường, dẫn đến mất dần tính chân thực của rap.
Có thể nói, diện mạo của hiphop Việt đang thay đổi, chứ chưa phải đã chết. Các tên tuổi như Kendrick Lamar của thế giới, cũng từng nói về sự xuống dốc của thể loại này, khi anh kết hợp các bài rap phản ánh thực trạng đương đại. Các rapper lão làng như Nas cũng thừa nhận rằng: “Tôi từng nói hiphop đã chết. Thực ra, nó đã gần như chết.”
Mặc dù sân khấu rap Việt liên tục mở rộng, với nhiều chương trình, sự kiện, tên tuổi nổi bật, song phần lớn khán giả vẫn chưa thể tiếp cận và cảm nhận trọn vẹn tinh thần của hiphop. Những người thật sự hiểu và yêu thích phong cách nguyên bản vẫn còn ít, phần lớn khán giả chỉ quan sát qua lớp vỏ hào nhoáng của thị trường.
Trong thực tế, nhiều rapper đam mê hiện nay đã chọn cách tồn tại trong vùng an toàn, thể hiện chính con người thật của họ qua những bản rap phản ánh cuộc sống, tình cảm thân thuộc, chứ không theo đuổi sự nổi tiếng hay “đại chúng hóa” quá mức. Đây chính là cách để giữ gìn cá tính, duy trì nền móng của hiphop trong lòng cộng đồng.
Hình ảnh của hiphop ở Việt Nam là một quá trình chuyển biến, không phải là sự sụp đổ. Nó đang thích nghi, va đập để tìm ra tiếng nói phù hợp với bản sắc đất nước. Cho dù chưa thể có một nền hiphop hoàn chỉnh như ở Mỹ, nơi mọi lời rap đều là tài sản văn hóa, thì những bản rap của giới trẻ Việt Nam vẫn là ngọn lửa nhỏ cháy âm ỉ trong lòng cộng đồng.
Không thể phủ nhận, dù ở dạng underground hay mainstream, cả hai đều góp phần truyền cảm hứng, thúc đẩy sự sáng tạo và thể hiện tiếng nói của người trẻ. Hiphop Việt Nam sẽ tiếp tục tồn tại, phát triển, trong những giai đoạn thay đổi và hội nhập, miễn là vẫn giữ được tinh thần phản kháng, chân thực và tự do vốn có của nó.
Chỉ cần những câu rap chân thật, những ý nghĩ thầm kín, những cảm xúc thật nhất vẫn còn trong lòng các thế hệ trẻ, thì hiphop Việt Nam vẫn còn sống, đang thay đổi để phù hợp với dòng chảy của chính mình.