SAU KHI THỐNG NHẤT NAM BẮC, VUA GIA LONG XÂY DỰNG HỆ THỐNG PHONG KIẾN NHẬN DẠNG VỚI GẦN 200 NĂM TRƯỚC

Vua Gia Long, người sáng lập triều Nguyễn, đã đưa ra chiến lược mô phỏng hệ thống Bắc Thành của triều Tây Sơn nhằm ổn định đất nước sau khi hai miền Nam Bắc chính thức thống nhất. Ông thiết lập hai trung tâm hành chính quan trọng: Bắc Thành với trung tâm là Thăng Long (Hà Nội), và Gia Định Thành, đứng chân ở khu vực ngày nay là thành phố Hồ Chí Minh.

HAI LẦN TỔ CHỨC LẬP TRUNG TÂM QUẢN LÝ GIA ĐỊNH THÀNH

Gia Định Thành được thành lập vào năm 1808, do một viên Tổng trấn đứng đầu, sau đó có thêm một Hiệp tổng trấn và về sau là Phó tổng trấn. Chính quyền này đảm trách toàn bộ các hoạt động về binh sự, dân sinh, thuế khoá và dịch vụ của năm trấn lớn gồm Phan Yên, Biên Hòa, Định Tường, Vĩnh Thanh và Hà Tiên. Ngoài ra, họ còn có quyền điều động quân đội từ trấn Bình Thuận. Cơ cấu bộ máy quản lý rất bài bản, gồm hai ty Tả Thừa và Hữu Thừa, mỗi ty có sáu phòng chuyên trách về Lại, Lễ, Binh, Hộ, Hình, Công cùng với ty Lương Y để phụ trách y tế.

Năm 1813, khi nhà Nguyễn đặt chức Bảo hộ Cao Miên, Tổng trấn Gia Định cũng nắm quyền tiếp xúc trực tiếp với các chính quyền phía bên kia biên giới. Năm 1814, họ còn thành lập các chức vụ Cai phủ tào, Ký lục tào, Tài phó tào nhằm quản lý hoạt động ngoại thương và các thương thuyền quốc tế. Chính quyền Gia Định lúc này hoạt động như một chính quyền nhỏ, có đầy đủ quyền lực của một triều đình. Nhiều nhà nghiên cứu châu Âu còn gọi vị Tổng trấn này là vice-roi (phó vương) vì quyền hạn vượt xa một quan chức bình thường.

NĂM BỐN NGƯỜI ĐẢN NHÂN VỊ TRÍ TỐI CAO

Trong suốt thời gian tồn tại, Gia Định Thành có các Tổng trấn qua các thời kỳ, gồm Nguyễn Văn Nhân, Nguyễn Huỳnh Đức và Lê Văn Duyệt. Tuy nhiên, chỉ có Lê Văn Duyệt để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người dân miền Nam. Ông giữ chức lâu nhất và là trung tâm quyền lực trong triều Nguyễn, đặc biệt dưới triều vua Minh Mạng. Từ năm 1820, vua Minh Mạng chính thức bỏ chức Hiệp tổng trấn, quyền lực của Tổng trấn Gia Định được tập trung toàn bộ. Trong năm 1824, chức Phó tổng trấn cũng bị bãi bỏ, khiến quyền hành của Tổng trấn trở thành duy nhất trong khu vực, thậm chí ông còn được vua giao quyền tự do xử lý các vấn đề trọng yếu như thăng quan, trừ hại, xây dựng và phòng thủ biên cương. Chính vì thế, Lê Văn Duyệt trở thành vị Tổng trấn có quyền lực lớn nhất trong lịch sử triều Nguyễn.

NỖI ÁM ẢNH VỀ CHỐNG TRỘM CƯỚP VÀ BẢO VỆ AN NINH

Vùng đất Nam Bộ còn nhiều phức tạp về tội phạm và tặc tử. Trước đây, trong các ghi chép của chúa Nguyễn, đã xuất hiện loại tội phạm đặc biệt manh động gọi là giặc Tiểu bao, chuyên bắt cóc, cướp bóc. Ngoài ra, còn có các nhóm giặc tự xưng tên Thanh Sơn Vô Địch, Lục Lâm đại trại tướng quân, luôn gây náo loạn.

Chuyện về một viên Tổng trấn quê Vĩnh An bị truy nã vì liên quan đến vụ cướp như trong Thoái thực ký của Trương Quốc Dụng được kể lại rõ ràng. Mặc dù không nêu chính xác tên, nhưng theo gợi ý của các nhân chứng, đó chính là Nguyễn Văn Nhân. Sau khi nhậm chức lần đầu vào năm 1808, ông quyết tâm giải quyết triệt để vấn đề trộm cướp tại Gia Định.

Chính quyền Gia Định dưới thời Lê Văn Duyệt có những biện pháp quyết liệt để chống tội phạm. Ông ban hành điều lệnh cấm, thúc giục dân tố giác tội phạm. Tháng 5 năm 1823, Gibson từng chứng kiến cảnh xử tử hàng loạt bọn cướp mỗi tuần tại Gia Định. Đồng thời, ông còn khuyến khích các kẻ cướp ra đầu thú để được khoan hồng, nhờ đó tình hình an ninh đất vùng dần được cải thiện rõ rệt.

Chủ trương dụ dỗ giặc cướp đầu thú để làm lại cuộc đời rất hiệu quả. Năm 1819, khi đàn áp các cuộc nổi dậy tại Thanh Hóa, ông đã khơi gọi hơn 900 người ra đầu thú, thành lập các cơ đội Thanh Thuận, An Thuận. Sang năm 1820, khi được bổ nhiệm lần thứ hai làm Tổng trấn Gia Định, ông đem theo lực lượng này cùng các đội hình khác như Hồi Lương, Bắc Thuận, mặc dù không ít trong số họ còn có tính khí ngang tàng, gây lo ngại. Trong số này, có nhiều người đã quay đầu trở về cuộc sống bình thường, góp phần giữ gìn an ninh địa phương.

Tuy nhiên, sự kiện Lê Văn Duyệt bị loại khỏi bộ máy quyền lực đã dẫn đến cuộc nổi dậy của các phe phái và các nhóm chống đối, trong đó có sự hưởng ứng của các nhóm cựu tù phạm và những người ủng hộ ông. Khi Lê Văn Khôi nổi dậy, nhóm này đã sát hại Bạch Xuân Nguyên để báo thù, kéo theo một chuỗi bi kịch khốc liệt cho người dân Nam Bộ.

Tiếp tục theo dõi những diễn biến về sự kiện này sẽ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về quá trình đấu tranh giữ ổn định của chính quyền triều Nguyễn tại miền Nam thời kỳ đó.