Giấc mơ phổ cập giáo dục đúng hạn của Việt Nam đang bị chậm trễ nghiêm trọng, gây ra nhiều hệ lụy đáng lo ngại cho phát triển bền vững của đất nước.

CHẬM GIAO DỤC BẮT BUỘC 9 NĂM SO VỚI KẾ HOẠCH

Nghị quyết 29-NQ/TW (2013) đặt mục tiêu thực hiện giáo dục bắt buộc 9 năm sau năm 2020, nhưng đến nay phải lùi đến năm 2030 — chậm một thập niên so với kế hoạch ban đầu. Nguyên nhân không chỉ do thiếu trường lớp, giáo viên hay tình trạng học sinh bỏ học sau tiểu học mà còn bởi việc phân luồng sau trung học cơ sở chưa thực sự hiệu quả. Đặc biệt, việc chậm triển khai miễn học phí đối với THCS đã trở thành điểm nghẽn lớn làm ảnh hưởng đến tiến trình phổ cập.

Năm 2018, TP.HCM đã đề nghị thí điểm miễn học phí nhưng chưa được chấp thuận; đến năm 2020, Hải Phòng là địa phương tiên phong miễn học phí mầm non 5 tuổi và phổ thông, rồi lần lượt các tỉnh như Đà Nẵng, Quảng Ninh, Khánh Hòa bắt đầu áp dụng. Từ đó, các chính sách này dần được mở rộng, góp phần giảm gánh nặng cho phụ huynh, thúc đẩy công bằng trong giáo dục.

HỌC SINH SẼ KHÔNG CÒN NẠN NẶNG VỀ KỲ THI VÀO LỚP 10

Từ thực tế về sự chậm trễ, cần có quyết tâm mạnh mẽ hơn để đảm bảo công bằng và nâng cao chất lượng giáo dục. Một bước ngoặt quan trọng đã đến, ngày 28.2.2025, Bộ Chính trị quyết định miễn học phí toàn bộ bậc mầm non và phổ thông công lập từ năm học 2025 – 2026, cùng các chính sách hỗ trợ cho học sinh ngoài công lập. Nghị quyết 71-NQ/TW (22.8.2025) còn khẳng định mở rộng giáo dục bắt buộc đến hết trung học cơ sở, hướng tới phổ cập trung học phổ thông (THPT), thống nhất sách giáo khoa toàn quốc và miễn phí hoàn toàn sách từ năm 2030.

Chương trình chính sách đột phá này không chỉ theo kịp các nước Đông Nam Á mà còn vượt trội về nhiều mặt, nhằm khắc phục tình trạng trì trệ kéo dài bằng những quyết sách lịch sử.

HỆ LỤY NẾU CHỈ DỪNG LẠI Ở PHỔ CẬP THCS

Trong vài thập niên qua, Việt Nam đã đạt thành tựu trong phổ cập trung học cơ sở (THCS): tỷ lệ trẻ em đúng độ tuổi đi học tiểu học đạt 98,3%, THCS 95,2%, THPT 79,4%. Tuy nhiên, trình độ học vấn của dân số vẫn còn thấp: năm 2024, theo điều tra dân số, có đến 10,6% chưa tốt nghiệp tiểu học, 19,2% chỉ đạt trình độ tiểu học, trong khi tỷ lệ tốt nghiệp THCS là 30,1% và chỉ 40% dân số có bằng THPT trở lên. Đặc biệt, chênh lệch vùng miền rất rõ: đồng bằng sông Hồng có hơn 52% dân số tốt nghiệp THPT, Đông Nam Bộ 46,5%, còn đồng bằng sông Cửu Long và Tây Nguyên chỉ đạt khoảng 23-30%.

Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải thúc đẩy giáo dục bắt buộc 9 năm và phổ cập THPT. Nếu không, hệ lụy sẽ nặng nề. Gia tăng bất bình đẳng xã hội, đặc biệt là các trẻ nghèo, vùng sâu vùng xa dễ bỏ học, kéo theo sự tụt hậu về tri thức. Chất lượng nguồn nhân lực thấp, sinh viên tốt nghiệp thiếu kỹ năng đáp ứng yêu cầu của thị trường lao động, dẫn đến thất nghiệp hoặc làm các công việc giản đơn. Trước mắt, nền kinh tế cũng sẽ khó thu hút nguồn vốn đầu tư chất lượng cao, xã hội dễ nảy sinh các tệ nạn từ bộ phận thanh niên thiếu tri thức kỹ năng.

Nếu chỉ dừng lại ở phổ cập THCS, Việt Nam nguy cơ tụt hậu so với xu thế quốc tế, nơi nhiều nước đã phổ cập THPT. Do đó, việc bảo đảm mọi học sinh học hết THPT không chỉ là chính sách giáo dục mà còn là điều kiện sống còn cho sự phát triển bền vững của đất nước.

PHỔ CẬP THPT – GIẢI PHÁP CẦN THIẾT CHO TƯƠNG LAI

Theo Nghị quyết 71, mục tiêu đến năm 2030 có ít nhất 85% thanh niên tốt nghiệp THPT hoặc tương đương; đến năm 2035, phổ cập THPT hoàn tất. Đây không chỉ thách thức mà còn là cơ hội để ngành giáo dục đầu tư mạnh mẽ hơn cho cơ sở vật chất, đội ngũ giáo viên và các chương trình đa dạng hơn.

Thay vì tất cả học sinh phải thi tuyển lớp 10, phương thức này sẽ chuyển sang hình thức phân tuyến theo địa bàn hoặc chọn học tại các trung tâm giáo dục nghề nghiệp, trung học phổ thông phù hợp năng lực. Những trường chất lượng cao hay các trường tư uy tín vẫn tổ chức kỳ thi riêng để tuyển chọn những học sinh giỏi, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho phần lớn các em.

Cải cách thi cử sẽ giúp giảm bớt áp lực, nâng cao dân trí và mở rộng cơ hội học nghề, học kỹ thuật song song hoặc thay thế THPT. Với hướng này, các nước phát triển đều phân luồng sau THCS mà vẫn đảm bảo quyền học tập đến 18 tuổi của mọi em.

Tuy nhiên, để thành công, cần đầu tư đúng mức về cơ sở vật chất, đào tạo đội ngũ giáo viên phù hợp với các chương trình đa dạng, đồng thời thực hiện chính sách hỗ trợ tài chính, miễn giảm học phí, cấp học bổng cho học sinh vùng khó. Xóa bỏ định kiến “chỉ học THPT hoặc đại học mới thành công” là một yếu tố then chốt, giúp phụ huynh yên tâm cho con theo đuổi nghề hoặc lựa chọn phù hợp.

Việc xét tuyển dựa trên kết quả học tập THCS cũng sẽ là xu hướng tất yếu, giảm sức ép thi cử, mở ra cơ hội cho mọi học sinh. Đòi hỏi phải chuẩn hóa kiểm tra, kiểm soát chặt chẽ điểm số, minh bạch trong quá trình chấm thi và lưu trữ hồ sơ điện tử. Khi phương thức tuyển sinh minh bạch, công bằng, thì mục tiêu con đường học vấn phù hợp, phát triển hài hòa cho mọi học sinh mới có thể trở thành hiện thực.

Nếu theo đúng lộ trình, đến năm 2030, với giáo dục bắt buộc 9 năm, đến 2035 phổ cập THPT, tuyển sinh lớp 10 không còn là kỳ thi “sinh tử”, mà sẽ chỉ là bước phân loại nhằm lựa chọn trường phù hợp cho từng cá nhân. Mục tiêu cuối cùng là xây dựng xã hội học tập bình đẳng, toàn diện và phát huy tiềm năng của tất cả thế hệ trẻ Việt Nam.