XÂY NHẦM NHÀ, AI CHỊU TRÁCH NHIỆM TRONG HỆ THỐNG PHÁP LUẬT?

Vấn đề xây nhầm nhà không còn là câu chuyện cá nhân, mà đang bộc lộ rõ nét những lỗ hổng trong hệ thống quản lý đất đai và trật tự xây dựng của chính quyền. Điều gì khiến các công trình sai phạm diễn ra một cách lặp đi lặp lại, bất chấp các biện pháp xử lý lỏng lẻo hay thiếu quyết liệt?

KHÔNG CHỈ DO BẢN ĐỒ SAI, KHÔNG PHẢI DO NGHỀ NHÀN

Nhiều ý kiến cho rằng, câu chuyện xây nhầm nhà không phải do trình độ dân trí thấp hay bản đồ sai lệch, mà xuất phát từ cách vận hành thủ công, thiếu kiểm soát của hệ thống pháp luật hiện hành. Từ việc xác minh chủ thể, cấp phép, đến giám sát thi công đều thiếu chặt chẽ, dẫn đến việc xây dựng sai ranh giới, thậm chí trên đất của người khác kéo dài trong nhiều tháng, nhiều năm mà không bị phát hiện.

Hệ quả rõ rệt là đất của người này, nhà của người khác, trong khi chính quyền đứng trước sự bất lực trong việc kiểm soát và xử lý. Các vụ việc xử lý hành chính, cưỡng chế khó thực thi triệt để, khiến người dân phải tự đưa ra những giải pháp bất đắc dĩ như thỏa thuận đổi vị trí hoặc thuê “thần đèn” di dời.

Câu chuyện tiêu biểu tại Hải Phòng, TP.HCM đến Bình Dương

Tại phường Thiên Hương (Hải Phòng), bà T.T.K.L phát hiện toàn bộ mảnh đất của mình đã bị ông Đ.V.H xây nhà hai tầng lên đó. Mặc dù chính quyền đã lập biên bản, yêu cầu dừng thi công, nhưng công trình vẫn tiếp tục, và đến nay thi hành án vẫn chưa được thực thi. Trong vụ kiện dân sự buộc tháo dỡ, phía vi phạm vẫn sinh sống bình thường.

Ở TP.HCM, bà N.T.H đã đi xin cấp phép xây dựng ở thửa đất 799 nhưng bị từ chối vì đất đã có nhà. Sau đó, chính quyền xác định ông Đ.V.N xây nhầm nhà sang thửa đất của bà. Tuy nhiên, khi thỏa thuận đổi vị trí không thành, bà lại bị khởi kiện bởi chủ đất, yêu cầu xác nhận quyền sở hữu nhà trên thửa đất của chính mình. Vụ kiện vẫn đang trong vòng tố tụng.

Tương tự, tại phường Chánh Hiệp, ông N.M.T xây nhầm nhà trên đất của bà V.T.T. Dù đã có hòa giải, ông N.M.T chủ động xin lỗi và thuê “thần đèn” di dời, song thực trạng xây nhầm vẫn diễn ra và kéo dài nhiều tháng.

Chưa kể, tại xã Bàu Bàng, ông T.V.N xây nhà nhầm lên đất của bà N.T.A.N. Mặc dù đã có phán quyết của tòa, hai bên vẫn còn tranh chấp. Gần đây, bà Đ.T.Q.N phát hiện đất của mình được cấp phép xây dựng cho người khác, nhưng thủ tục xử lý còn dang dở, gây thiệt hại và mệt mỏi kéo dài cho gia đình.

CƠ CHẾ QUẢN LÝ VU VƠ, TRÁCH NHIỆM CHƯA RÕ RÀNG

Nhiều người bày tỏ sự phẫn nộ khi nhận thấy hệ thống quản lý xây dựng như “đặc nhiệm đô thị”. Trong khi chỉ cần một mái tôn sai độ cao, hay một hàng rào trồi ra vỉa hè đã có kiểm tra, xử lý, thì những công trình xây sai ranh giới, đặc biệt là trên đất của người khác, lại ngang nhiên tồn tại trong thời gian dài.

Điều đáng nói là, các sai sót phổ biến không bắt nguồn từ sơ suất cá nhân, mà từ các cú “nhầm” trong hồ sơ, bản đồ, hay xác minh chủ quyền. Người dân chính là người chịu thiệt thòi, phải đi kiện tụng, đấu tranh để lấy lại quyền lợi hợp pháp của mình.

PHÁP LUẬT ĐÓN ĐẦU, NHƯNG CHƯA ĐỦ MẠNH MẼ

Các quy định pháp luật hiện hành như luật Xây dựng 2020, Nghị định 91/2019/NĐ-CP, Nghị định 16/2022/NĐ-CP hay luật Đất đai 2013, 2024 đều có cơ chế đình chỉ, xử phạt, buộc tháo dỡ và trả lại quyền sử dụng đất với các trường hợp xây dựng sai phép. Tuy nhiên, tất cả chỉ có ý nghĩa khi được thực thi kịp thời.

Thực tế cho thấy, nhiều công trình đã bị xây dựng hoàn thiện, đưa vào sử dụng mới phát hiện sai phạm, dẫn tới những hệ lụy kéo dài và đòi hỏi các biện pháp đền bù, hợp thức hóa trái phép. Các thủ tục pháp lý đều chậm trễ, khiến người dân phải chấp nhận hòa giải hoặc… “hợp thức hóa” trái luật để tránh rắc rối.

“Hợp thức hóa” hay “chiến lược chiếm đoạt” đất đai?

Nhiều đối tượng đã biến việc xây sai phép thành chiến lược chiếm đất. Họ xây nhà nhanh, rồi tìm cách thương lượng mua lại phần đất vi phạm với giá rẻ, hoặc thỏa thuận ngoài pháp luật, để biến sai phạm thành hợp pháp. Các chính quyền địa phương, thay vì xử lý dứt điểm, lại thường chọn cách hòa giải hoặc thỏa hiệp, nhằm tránh phát sinh tranh chấp kéo dài.

Pháp luật về quyền sở hữu đất đai đã quy định rõ ràng về quyền sử dụng đất, không ai có thể xâm phạm quyền này một cách tùy tiện. Các điều khoản trong Bộ luật Dân sự 2015 khẳng định quyền này là tuyệt đối, và không ai được tự ý lấy lại đất mà không đúng trình tự.

Gánh nặng trách nhiệm phải đổ lên chính hệ thống

Chuyện xây nhầm nhà ở Hải Phòng, TP.HCM và nhiều địa phương khác là bài học về trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước. Sự buông lỏng, thiếu kiểm tra, xử lý hoặc chậm trễ đã tạo điều kiện cho những vi phạm tồn tại dai dẳng.

Một nhà nước pháp quyền không thể chấp nhận để những sai phạm diễn ra “mặc nhiên”, rồi phải trả giá bằng công lý chậm trễ, hoặc những hình thức ngoại luật như thương lượng, hợp thức hóa.

Làm sao để khắc phục?

Pháp luật phải là hàng rào bảo vệ từ khâu xác minh hồ sơ, cấp phép, quản lý thi công. Khi hệ thống vận hành đúng, các căn nhà xây sai ranh giới sẽ không thể tồn tại lâu dài, quyền của người dân được bảo vệ rõ ràng hơn. Chính quyền cần quyết liệt hơn trong xử lý các vi phạm, không để tình trạng “để bê tông đóng băng” sai phạm kéo dài.

Người dân cần một hệ thống minh bạch, tin cậy để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình, chứ không chỉ là những biên bản, giấy tờ suông. Trách nhiệm của toàn bộ chuỗi hành chính từ địa chính đến chính quyền địa phương phải rõ ràng, quyết liệt, không để cái sai tồn tại đến khi chỉ còn cách đập bỏ hoặc chấp nhận mất đất.

Chỉ có như vậy mới thực sự đảm bảo công lý và trật tự đô thị, tránh những hệ lụy không đáng có từ sự buông lỏng quản lý.